حکایت84- امام علیه‌السلام برای جامعه مانند عقل است برای بدن

مناظرة شنیدنی دانشمند شیعی با عالم سنّی

عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ کَانَ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه‌السلام جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ مِنْهُمْ حُمْرَانُ بْنُ أَعْیَنَ وَ مُحَمّدُ بْنُ النّعْمَانِ وَ هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ وَ الطّیّارُ وَ جَمَاعَةٌ فِیهِمْ هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ وَ هُوَ شَابٌّ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه‌السلام: یَا هِشَامُ، أَ لَا تُخْبِرُنِی کَیْفَ صَنَعْتَ بِعَمْرِو بْنِ عُبَیْدٍ وَ کَیْفَ سَأَلْتَهُ؟ فَقَالَ هِشَامٌ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ، إِنّی أُجِلّکَ وَ أَسْتَحْیِیکَ وَ لَا یَعْمَلُ لِسَانِی بَیْنَ یَدَیْکَ. فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ: إِذَا أَمَرْتُکُمْ بِشَیْ‏ءٍ فَافْعَلُوا. قَالَ هِشَامٌ: بَلَغَنِی مَا کَانَ فِیهِ عَمْرُو بْنُ عُبَیْدٍ وَ جُلُوسُهُ فِی مَسْجِدِ الْبَصْرَةِ فَعَظُمَ‏ ذَلِکَ عَلَیّ فَخَرَجْتُ إِلَیْهِ وَ دَخَلْتُ الْبَصْرَةَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَأَتَیْتُ مَسْجِدَ الْبَصْرَةِ فَإِذَا أَنَا بِحَلْقَةٍ کَبِیرَةٍ فِیهَا عَمْرُو بْنُ عُبَیْدٍ وَ عَلَیْهِ شَمْلَةٌ سَوْدَاءُ مُتّزِراً بِهَا مِنْ صُوفٍ وَ شَمْلَةٌ مُرْتَدِیاً بِهَا وَ النّاسُ یَسْأَلُونَهُ فَاسْتَفْرَجْتُ النّاسَ فَأَفْرَجُوا لِی ثُمّ قَعَدْتُ فِی آخِرِ الْقَوْمِ عَلَى رُکْبَتَیّ ثُمّ قُلْتُ أَیّهَا الْعَالِمُ إِنّی رَجُلٌ غَرِیبٌ تَأْذَنُ لِی فِی مَسْأَلَةٍ فَقَالَ لِی نَعَمْ فَقُلْتُ لَهُ أَ لَکَ عَیْنٌ فَقَالَ یَا بُنَیّ أَیّ شَیْ‏ءٍ هَذَا مِنَ السّؤَالِ وَ شَیْ‏ءٌ تَرَاهُ کَیْفَ تَسْأَلُ عَنْهُ فَقُلْتُ هَکَذَا مَسْأَلَتِی فَقَالَ یَا بُنَیّ سَلْ وَ إِنْ کَانَتْ مَسْأَلَتُکَ حَمْقَاءَ قُلْتُ أَجِبْنِی فِیهَا قَالَ لِی سَلْ قُلْتُ أَ لَکَ عَیْنٌ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَمَا تَصْنَعُ بِهَا قَالَ أَرَى بِهَا الْأَلْوَانَ وَ الْأَشْخَاصَ قُلْتُ فَلَکَ أَنْفٌ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَمَا تَصْنَعُ بِهِ قَالَ أَشَمّ بِهِ الرّائِحَةَ قُلْتُ أَ لَکَ فَمٌ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَمَا تَصْنَعُ بِهِ قَالَ أَذُوقُ بِهِ الطّعْمَ قُلْتُ فَلَکَ أُذُنٌ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَمَا تَصْنَعُ بِهَا قَالَ أَسْمَعُ بِهَا الصّوْتَ قُلْتُ أَ لَکَ قَلْبٌ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَمَا تَصْنَعُ بِهِ قَالَ أُمَیّزُ بِهِ کُلّ مَا وَرَدَ عَلَى هَذِهِ الْجَوَارِحِ وَ الْحَوَاسّ قُلْتُ أَ وَ لَیْسَ فِی هَذِهِ الْجَوَارِحِ غِنًى عَنِ الْقَلْبِ فَقَالَ لَا قُلْتُ وَ کَیْفَ ذَلِکَ وَ هِیَ صَحِیحَةٌ سَلِیمَةٌ قَالَ یَا بُنَیّ إِنّ الْجَوَارِحَ إِذَا شَکّتْ فِی شَیْ‏ءٍ شَمّتْهُ أَوْ رَأَتْهُ أَوْ ذَاقَتْهُ أَوْ سَمِعَتْهُ رَدّتْهُ إِلَى الْقَلْبِ فَیَسْتَیْقِنُ الْیَقِینَ وَ یُبْطِلُ الشّکّ قَالَ هِشَامٌ فَقُلْتُ لَهُ فَإِنّمَا أَقَامَ اللّهُ الْقَلْبَ لِشَکّ الْجَوَارِحِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ لَا بُدّ مِنَ الْقَلْبِ وَ إِلّا لَمْ تَسْتَیْقِنِ الْجَوَارِحُ قَالَ نَعَمْ فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَا مَرْوَانَ فَاللّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَمْ یَتْرُکْ جَوَارِحَکَ حَتّى جَعَلَ لَهَا إِمَاماً یُصَحّحُ لَهَا الصّحِیحَ وَ یَتَیَقّنُ بِهِ مَا شُکّ فِیهِ وَ یَتْرُکُ هَذَا الْخَلْقَ کُلّهُمْ فِی حَیْرَتِهِمْ وَ شَکّهِمْ وَ اخْتِلَافِهِمْ لَا یُقِیمُ لَهُمْ إِمَاماً یَرُدّونَ إِلَیْهِ شَکّهُمْ وَ حَیْرَتَهُمْ وَ یُقِیمُ لَکَ إِمَاماً لِجَوَارِحِکَ تَرُدّ إِلَیْهِ حَیْرَتَکَ وَ شَکّکَ قَالَ فَسَکَتَ وَ لَمْ یَقُلْ لِی شَیْئاً ثُمّ الْتَفَتَ إِلَیّ فَقَالَ لِی أَنْتَ هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ فَقُلْتُ لَا قَالَ أَ مِنْ جُلَسَائِهِ قُلْتُ لَا قَالَ فَمِنْ أَیْنَ أَنْتَ قَالَ قُلْتُ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ قَالَ فَأَنْتَ إِذاً هُوَ ثُمّ ضَمّنِی إِلَیْهِ وَ أَقْعَدَنِی فِی مَجْلِسِهِ وَ زَالَ عَنْ مَجْلِسِهِ وَ مَا نَطَقَ حَتّى قُمْتُ قَالَ فَضَحِکَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه‌السلام وَ قَالَ یَا هِشَامُ مَنْ عَلّمَکَ هَذَا قُلْتُ شَیْ‏ءٌ أَخَذْتُهُ مِنْکَ وَ أَلّفْتُهُ فَقَالَ هَذَا وَ اللّهِ مَکْتُوبٌ فِی صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَى‏. اصول کافی، ج1، ص238، کتاب الحجة، باب الاضطرار إلی الحجة، ح3.

جمعى از اصحاب که حمران و ابن نعمان و ابن سالم و طیار در میانشان بودند خدمت امام صادق علیه‌السلام بودند و جمع دیگرى در اطراف هشام بن حکم که تازه جوانى بود، نیز حضور داشتند، امام صادق علیه‌السلام فرمود: اى هشام: گزارش نمى ‏دهى که (در مناظره) با عمروبن عبید چه کردى و چگونه از او سؤال نمودى؟ عرض‌کرد: جلالت شما مرا مى ‏گیرد و شرم مى ‏دارم و زبانم نزد شما به‌کار نمى ‏افتد، امام صادق علیه‌السلام فرمود: چون به‌شما امرى نمودم به‌جاى آرید. هشام عرض کرد: وضع عمروبن عبید و مجلس مسجد بصره او به‌من خبر رسید، بر من گران آمد، به‌سویش رهسپار شدم، روز جمعه ‏اى وارد بصره شدم و به‌مسجد آنجا در آمدم، جماعت بسیارى را دیدم که حلقه زده و عمروبن عبید در میان آنهاست، جامه پشمینه سیاهى به‌کمر بسته و عبایى به‌دوش انداخته و مردم از او سؤال مى کردند، از مردم راه خواستم، به‌من راه دادند تا در آخر مردم به‌زانو نشستم: آن‌گاه گفتم: اى مرد دانشمند، من مردى غریبم، اجازه دارم مسأله ‏اى بپرسم؟ گفت: آرى. گفتم: شما چشم دارید؟ گفت: پسر جانم، این چه سؤالى است، چیزى را که مى‏ بینى چگونه از آن مى ‏پرسى؟!! گفتم: پرسش من همین‌طور است. گفت: پسرکم، بپرس، هرچند سؤالت احمقانه است. گفتم: سؤالاتم را پاسخ ده. گفت: بپرس. گفتم: شما چشم دارید؟ گفت: آرى، گفتم: با آن چه‌کار مى ‏کنید؟ گفت: با آن رنگ‌ها و اشخاص را مى‏ بینم، گفتم: بینى دارید؟ گفت: آرى، گفتم: با آن چه مى ‏کنى گفت: با آن مى ‏بویم، گفتم: دهن دارید؟ گفت: آرى، گفتم: با آن چه مى ‏کنید؟ گفت: با آن مزه را مى ‏چشم، گفتم: گوش دارید؟ گفت: آرى، گفتم: با آن چه مى ‏کنید؟ گفت: با آن صدا را مى ‏شنوم، گفتم: شما عقل دارید؟ گفت: آرى، گفتم: با آن چه مى‏ کنید؟ گفت: با آن هرچه بر اعضاء و حواسم در آید، تشخیص مى ‏دهم، گفتم: مگر با وجود این اعضاء از عقل بى ‏نیازى نیست؟ گفت: نه، گفتم: چگونه؟ با آن‌که اعضاء صحیح و سالم باشد (چه نیازى به‌عقل دارى)؟ گفت پسر جانم، هرگاه اعضاء بدن در چیزی که ببوید یا ببیند یا بچشد یا بشنود، تردید کند، آن را به‌عقل ارجاع دهد تا تردیدش برود و یقین حاصل کند، گفتم: پس خدا عقل را براى رفع تردید اعضاء گذاشته است؟ گفت: آرى، گفتم: عقل لازم است و گرنه براى اعضاء یقینى نباشد؟ گفت: آرى، گفتم، اى ابامروان (عمروبن عبید)، خداى تبارک و تعالى که اعضاء تو را بدون امامى که صحیح را تشخیص دهد و تردید را متیقّن کند وانگذاشته، این همه مخلوق را در سرگردانى و تردید و اختلاف واگذارد و براى ایشان امامى که در تردید و سرگردانىِ خود، به‌او رجوع کنند قرار نداده، در صورتی که براى اعضاء تو امامى قرار داده که حیرت و تردیدت را به‌او ارجاع دهى؟ او ساکت شد و جوابى به‌من نداد، سپس به‌من متوجّه شد و گفت: تو هشام بن حکمى؟ گفتم: نه، [شاید در دل، هشام بن حکم دیگری را غیر از خود نیّت کرده است و روی مصلحتی گفته است: نیستم] گفت: از همنشین ‏هاى او هستى؟ گفتم: نه، گفت: اهل کجایى؟ گفتم: اهل کوفه، گفت: تو همان هشامى. سپس مرا در آغوش گرفت و به‌جاى خود نشانید و خودش از آن‌جا برخاست و تا من آنجا بودم سخن نگفت. حضرت صادق علیه‌السلام خندید و فرمود: این را چه کسی به‌تو آموخت؟ عرض کردم: آنچه از شما شنیده بودم منظّم و مرتّب کردم. فرمود: به‌خدا سوگند، این مطلب در صحف ابراهیم و موسى مى ‏باشد.