موضوعِ ولایتِ فقیه و حکومتِ اسلامی، از بحثهایی است که در کتابهای فقیهان و متکلّمان، سابقهای بس طولانی دارد. با این همه، باید گفت این بحث در کتابهای فقهی از جایگاه واقعی خویش برخوردار نبود و کمکم بهصورت یک بحثِ حاشیهای در آمده بود. البتّه این نه بهدلیل بیتوجّهی، بلکه بهدلیلِ احساسِ بینیازی بهآن موضوع بود؛ چون زمینههای تحقّقِ عینیِ ولایتِ فقیه در آن دوران فراهم نبود. بنابراین، فقیهان، بحث کردن دربارة آن را بینتیجه میدانستند و اهتمام چندانی بهآن نداشتند. در بحثِ اصلِ ولایتِ فقیه، بهطورِ کلّی باید گفت هیچیک از فقیهان، شبهه و تردیدی در آن وارد نکرده و کمترین درجة آن؛ یعنی «ولایت در امورِ حسبیّه»، موردِ اتّفاقِ همگان است. صاحبنظران، تنها در گستره و اطلاقِ این ولایت اختلافِ نظر دارند. برای نمونه، فقیهان برجستهای چون صاحب جواهر و میرزای نایینی، ولایتِ فقیه را در طولِ ولایتِ معصوم و بِسانِ دیگر اصولِ مذهب، طرح کردهاند. دریای فقاهت، سیّدعبدالرّضا موسوی، ص67، بهنقل از حکومت و نظامِ سیاسی اسلام از نظر شیخ انصاری، سید عباس قائم مقامی، صص5-7.
از آنجا که شیخ، در کتاب مکاسب، روشِ خاصّی در بیان مطالب دارد و بهدلیل آنکه کتابِ یاد شده، محصولِ مذاکرهها و مباحثههای ایشان در مجلس درس بوده و کتابی اجتهادی است؛ برخی پژوهشگران، بهاشتباه، نظرِ شیخ را در مکاسب، با نظر طرفدارانِ ولایتِ مطلقة فقیه، متفاوت دانستهاند. باید دانست این کتاب، فتواهای شیخ را در بر ندارد و تنها بهبررسیِ موضوعها پرداخته است. دریای فقاهت، سیّدعبدالرّضا موسوی، ص67، بهنقل از شیخ انصاری و مسألة ولایتِ فقیه، صص13و15. در این زمینه، بهگفتة مرحومِ آیتاللّه طاهرِ شمس، از استادانِ حوزة علمیة قم میتوان استناد کرد. وی نقل میکند که از شیخ پرسیدند: آیا بهفتوای شما در مکاسب، میتوان عمل کرد؟ شیخِ انصاری در پاسخ گفته است: اگر فتوایی پیدا کردید، عمل کنید. سپس آن مرحوم اضافه میکند: لابدّ منظور این است که این، صحنة تحقیق و ریشهیابی مسایل است، نه اظهارِ فتوا و بیانِ حکمِ الهی. دریای فقاهت، سیّدعبدالرّضا موسوی، ص68، بهنقل از شیخ انصاری و مسألة ولایت فقیه، ص13؛ حکومت و نظامِ سیاسی اسلام از نظر شیخ انصاری، ص27؛ شیخِ اعظمِ انصاری؛ مؤسس، محقّق، مجتهد، طاهرِ شمس، قم، دبیرخانة کنگرة بزرگداشت، 1373، چ1، ص16.
از اینرو، دریافتِ نظرهای فقهی و شخصی شیخِ اعظمِ انصاری، از لابهلای سطرهای کتابِ مکاسب، کاری بس دشوار و حتّی در بسیاری از موارد ناممکن است، ولی ایشان بهطور صریح و بیپرده، در دو کتابِ شریفِ خمس و زکات، وجودِ ولایتِ مطلقة فقیه را پذیرفته است. دریای فقاهت، سیّدعبدالرّضا موسوی، ص68، بهنقل از شیخِ اعظمِ انصاری و مسألة ولایتِ فقیه، ص13؛ حکومت و نظامِ سیاسیِ اسلام از نظر شیخِ انصاری، ص27؛ شیخِ اعظمِ انصاریِ؛ مؤسّس، محقّق، مجتهد، ص16.
- ۰۳/۰۷/۱۰