قال النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: وصفةُ العاقِلِ أن یَحلِمَ عَمَّن جَهِلَ عَلَیهِ، وَیَتَجَاوَزََ عَمَّن ظَلَمَهُ، ویتواضعَ لِمَن هُوَ دُونَهُ، ویسابقَ من فوقه فی طلب البر، و إذا أراد أن یتکلم تدبَّر، فإن کان خیراً تکلّم فغنم، وإن کان شرّاً سکت فسلم، وإذا عرضت له فتنةٌ استعصم باللّه، وأمسک یده ولسانه، وإذا رأى فضیلةً انتهز بها، لا یفارقه الحیاءُ ولا یبدو منه الحرصُ؛ فتلک عشر خصال یُعرف بها العاقلُ. وصفةُ الجاهل: أن یظلم مَن خالطه ویتعدَّى على من هو دونه، ویتطاولَ على من هو فوقَه، کلامُه بغیر تدبّرٍ، إن تکلّم أثم، وإن سکت سها، وإن عرضت له فتنةٌ سارعَ إلیها فأردته، وإن رأى فضیلةً أعرض وأبطأ عنها، لا یَخَافُ ذنوبَهُ القدیمةَ، ولا یرتدع فیما بقی من عمره مِنَ الذُّنُوبِ، یَتَوَانى عَنِ البِرّ ویُبطِئ عَنهُ، غیرَ مکترثٍ لما فاتَه مِن ذَلِکَ أو ضَیَّعَهُ؛ فتلکَ عَشرُ خِصَالٍ مِن صِفَةِ الجَاهِلِ الَّذی حُرِّمَ العَقلَ. تحف‌العقول، الحرّانی، تصحیح علی اکبر غفّاری، ص29.
پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: و ویژگی‌های عاقل این است که: 1-در برابر کسی که نسبت به‌او نادانی ورزیده، حوصله کرده و زود از کوره در نمی‌رود، 2-و از کسی که به‌او ستم کرده می‌گذرد، 3-و در برابر کسی که از او پایین‌تر است فروتنی می‌کند، 4-و با کسی که از او بالاتر است در دنبال کردنِ نیکی، رقابت می‌کند، 5-و هنگامی که می‌خواهد حرفی بزند به‌عاقبت و آخرِ آن کار می‌نگرد و جوانب آن را می‌سنجد، 6-پس اگر عاقبتش خوبی بود صحبت می‌کند و منتفع می‌شود، و اگر آخرش بدی بود، سکوت می‌کند تا سالم بماند، 7-و چون سختی، درگیری و امتحانی برایش پیش آید پناه می‌برد به‌خدا و دست و زبانش را نگه می‌دارد، 8-و اگر عملی را که دارای رجحان و مزیّت است، ببیند آن کار را پذیرفته، و در انجامش عجله می‌کند، 9-شرم کردن از ارتکاب زشتی‌ها از او جدا نمی‌شود، 10-و علاقة زیاد که او را به‌جمع‌آوری اموال، بیش از احتیاجش وادار می‌کند، از او ظاهر نمی‌گردد. آنچه بیان شد، ده ویژگی است که به‌وسیلة آن‌ها عاقل شناخته می‌شود. و ویزگی‌های نادان این است که: 1-به‌کسی که با او معاشرت کند، ستم می‌کند، 2-و بر زیردستِ خود، اجحاف می‌کند، 3-و در برابر کسی که از او بالاتر است گردن‌کشی می‌کند، 4-در سخنانش آینده‌نگری و عاقبت‌اندیشی نیست؛ اگر حرف بزند مرتکب کار حرامی می‌شود، 5-و اگر حرفی نزند فراموش می‌کند، 6-و اگر مشکل، نزاع و آزمایشی رخ دهد، به‌سوی آن می‌شتابد و آن مسئله دامن‌گیر او می‌شود، 7-و اگر عملِ مرجَّحی دید، از آن روی برمی‌گرداند و میل و رغبتی به‌آن نشان نمی‌دهد، 8-ترسی از گناهانِ قبلیِ خود ندارد، 9-در باقیماندة عمرش از گناهان دست برنمی‌دارد، 10-در انجام کارهای نیک سستی می‌کند و رغبتی به‌آن‌ها نشان نمی‌دهد، و به‌ثواب‌هایی که از دست داده و آن‌ها را نابود کرده است، اهمیّت نمی‌دهد. این‌ها دَه ویژگی از اوصافِ نادانی است از عقل بی نصیب مانده!
- ۰۳/۰۸/۰۲